مقدمه

  «وَتَّه سَتَّه» که معمولاً به عنوان "ازدواج مبادله ای" نیز شناخته می شود، (در این نوع ازدواج، یک خانواده‌ دختر خود را به عقد پسری از خانواده مورد نظر و همزمان دختری از آن خانواده را به عقد پسرشان در می‌آورند) یک سنت قدیمی در جوامع جنوب آسیا است که با هدف تقویت پیوندهای بین خانواده ها و دستیابی به ثبات مالی یا اجتماعی انجام می شود.  در این آیین، فرزندان دو خانواده با یکدیگر ازدواج می­کنند تا نه تنها روابط متقابل خود را تقویت کنند، بلکه در بیشتر موارد مشکلات مالکیت زمین‌ها را حل کرده، از تقسیم زمین‌های موروثی آبا و اجدادی جلوگیری شود.  اگرچه هدف از ازدواج های «وَتَّه سَتَّه» معمولا حفظ شرافت و وحدت خانواده است، اما معمولاً تبعیض جنسیتی، فشار بر زنان و مشکلات ژنتیکی متعددی را به همراه دارد.  این سنت بیشتر در مناطق روستایی و قبیله‌ای رایج است، جایی که زنان اغلب به عنوان ابزار معامله بین خانواده‌ها در نظر گرفته می‌شوند.  در این گونه ازدواج ها، زنان برخلاف میل خود مجبور به ازدواج می شوند و حقوق آنها نادیده گرفته می شود.  در ازدواج های«وَتَّه سَتَّه» اگر در یک رابطه مشکل ایجاد شود، رابطه دیگر نیز دچار مشکل می شود و در صورت طلاق یا جدایی، هر دو خانواده تحت فشار قرار می گیرند، همچنین این ازدواج ها منجر به مشکلات جدی بیماری­های وراثتی و روانی نیز می شود، به ویژه بیماری های ارثی مانند تالاسمی و استرس های روانی همچنین سایر مشکلات ژنتیکی در این ازدواج ها بسیار شایع است، زیرا ازدواج های فامیلی احتمال انتقال ژنتیکی بیماری­ها را افزایش می دهد و خطر ابتلا به بیماری های ارثی در کودکان چندین برابر افزایش می یابد.  متخصصان ژنتیک تاکید می‌کنند که چنین ازدواج‌هایی منجر به افزایش اختلالات ژنتیکی شده و این اختلالات را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کنند، ازطرفی هزینه های درمان اینگونه کودکان، بار اجتماعی و اقتصادی گزافی را بر دوش خانواده و جامعه می‌گذارد.

 علاوه بر این، میزان استرس روانی و خشونت علیه زنان نیز در چنین ازدواج هایی به طور قابل توجهی بالا است زیرا زنان با فشار مضاعف روبرو هستند.  از یک طرف فشار برای نجات خانواده پدری و از طرف دیگر فشار برای حفظ زندگی زناشویی.  زنان اغلب مقصر هرگونه مشکل در روابط زناشویی هستند و همواره مورد خشونت جسمی، روحی و عاطفی قرار می­گیرند. از آنجایی که خانواده‌ها در این نوع ازدواج‌ها با یکدیگر خویشاوند بوده و با هم زندگی می‌کنند، طلاق یا جدایی به هر دو خانواده آسیب عمیق وارد می‌کند و به همین دلیل فشار زیادی بر زنان وارد می‌شود که هر چقدر هم که مورد ظلم قرار گیرند باید تحمل کنند و این ازدواج را حفظ نمایند.

در این مقاله به بررسی مشکلات ازدواج وته سته می پردازیم و مشکلات ژنتیکی، روانی و اجتماعی ناشی از آن را بررسی می کنیم.  همچنین به ارائه راهکارهایی می‌پردازیم که چگونه می توان آگاهی جامعه را برای پایان دادن یا اصلاح اینگونه رسوم افزایش داد و  این که دولت، نهادهای قانونگذاری و جامعه مدنی چه نقشی می­توانند در این زمینه ایفا کنند.

پیشینه تاریخی و فرهنگی «وَتَّه سَتَّه»

 سنت«وَتَّه سَتَّه» قرن هاست که در جوامع جنوب آسیا وجود دارد، هدف از این رسم معمولاً تقویت روابط بین خانواده ها، حل و فصل اختلافات ملکی و پایان دادن به خصومت ها بود.  ویتا ساتا بر اساس نوعی آیین «ببخش و بگیر» است که در آن دو خانواده با فرزندان یکدیگر ازدواج می­کنند تا نه تنها روابط بین خانواده ها را تقویت کنند، بلکه می توانند به اهداف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نیز برسند  که در آن خانواده ها فرزندان خود را به عقد فرزندان خانواده های دیگر می بندند تا ارتباط بین دو خانواده تقویت شود

 این عمل ریشه در یک قرارداد اجتماعی دارد که به منظور حل و فصل اختلافات مربوط به املاک و منابع یک خاندان یا قبیله بود. حفاظت از زمین و منابع آبیاری در جوامع کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار بود و خانواده ها از طریق آداب و رسومی مانند «وَتَّه سَتَّه» سعی در حل مسائل مالکیت و رقابت بین خود داشتند.  به این ترتیب برای از بین بردن رقابت ها و درگیری ها، کاهش تعارضات بین خانواده ها و حفظ مالکیت زمین ها رسم و رواج‌هایی مانند «وَتَّه سَتَّه» شکل گرفت.

 در این ازدواج های بین فامیلی، خانواده ها شرافت، حیثیت و منافع مالی خود را در نظر می‌گرفتند.  وقتی خانواده­ای پسر یا دختر خود را به ازدواج خانواده مورد نظر در می­آورد، نوعی ضمانت همکاری دو خانواده نسبت به یکدیگر محسوب می‌شد که هم پیوندهای خانوادگی را تقویت می کرد، و هم زمین، ثروت و منافع مشترک را نیز تضمین می­کرد.

 اما جنبه دیگر این آیین این بود که زنان را جزء قراردادهای اجتماعی قرار می داد.  در این سنت، موقعیت زنان اغلب به عنوان ابزار معامله مورد استفاده قرار می­گرفت و ازدواج آنها به نفع خانواده تنظیم می شد. خواسته یا ناخواسته حقوق زنان اغلب نادیده گرفته می­شد و آنها را تنها به عنوان وسیله ای برای حفظ روابط و منابع خانوادگی در نظر می‌گرفتند .

  زنان در ازدواج «وَتَّه سَتَّه» اغلب تحت فشار بودند و در ازدواج و روابط خانوادگی آزادی و اختیار عمل نداشتند

  با گذشت زمان، این نوع ازدواج منجر به افزایش مشکلات ژنتیکی و روانی نیز شده است.  ازدواج های فامیلی باعث گسترش بیماری های ارثی می شود و فشارهای اجتماعی بر زنان منجر به مشکلات روانی مانند افسردگی و اضطراب شده است.

علاوه بر این، زنان در ازدواج «وَتَّه سَتَّه» اغلب با خشونت فیزیکی و عاطفی مواجه می‌شوند و حقوق انسانی آنها اغلب قربانی منافع خانواده‌های یکدیگر می‌شود.

اگرچه سنت «وَتَّه سَتَّه» قرن هاست که ادامه دارد، اما جنبه های منفی این عمل امروزه بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.  با توجه به تغییرات اجتماعی مدرن، جنبش‌های حقوق زنان و افزایش آگاهی در مورد مسائل ژنتیکی، اصلاح سنت‌هایی مانند «وَتَّه سَتَّه» بسیار مهم است.  خانواده ها و نهادهای اجتماعی باید آثار زیانبار این آیین را درک کنند و تغییراتی ایجاد کنند که از حقوق و سلامت زنان محافظت کند و خطر ابتلا به بیماری های ژنتیکی را کاهش دهد.

 عمل «وَتَّه سَتَّه» در مناطق روستایی بیشتر رایج است، زیرا فشار اجتماعی بیشتر است و تصمیمات بر اساس روابط بین خانواده ها گرفته می شود.  در مناطق شهری که به نسبت علم و آگاهی و آزادی فردی رواج بیشتری دارد این رسم تا حدودی رو به کاهش است، چرا که در جوامع شهری آزادی افراد در علایق و سلیقه های شخصی و تصمیمات خانوادگی اهمیت بیشتری دارد و مال و دارایی در درجه دوم اهمیت قرار می‌گیرد. 

   بعلاوه در شهرها نسبت به مسائلی مانند مسائل ژنتیکی، حقوق زناشویی و رفتار برابر با زنان آگاهی بیشتری وجود دارد، به همین دلیل رسومی مانند «وَتَّه سَتَّه» به تدریج در حال کاهش است اما هنوز به طور کامل تمام نشده است. یکی از اهداف ویتا ساتا این است که خانواده ها بتوانند از اموال و منافع مالی خود محافظت کنند و نوعی قرارداد اجتماعی با سایر خانواده ها منعقد کنند.  برخی از خانواده ها به ویژه آنهایی که از روستاها به شهرها مهاجرت کرده اند همچنان از این رسم پیروی می کنند.  ارزش‌های سنتی و تأثیر پیشینه روستایی همچنان در این خانواده‌ها حاکم است و ازدواج تبادلی فرزندان خود را راهی برای حفظ وحدت و دارایی خانواده می‌دانند و در زندگی شهری حتی با وجود فشارهای اجتماعی، بزرگان خانواده بر ادامه سنت­هایی مانند «وَتَّه سَتَّه» اصرار می‌ورزند.[i]

«وَتَّه سَتَّه» از نظر حقوقی و مذهبی

 از دیدگاه اسلام، رضایت شرط اساسی ازدواج است. در اسلام هر مرد یا زنی حق دارد به دلخواه خود ازدواج کند و ازدواج اجباری جایز نیست. در قرآن و روایات، ازدواج به عنوان پیمانی بین دو نفر توصیف شده است که هدف آن مراقبت از یکدیگر و ایجاد محبت و هماهنگی است و شرط اساسی ازدواج در اسلام رضایت طرفین است و هر مرد یا زن حق دارد به میل خود همسری انتخاب کند. در این راستا اسلام برای زن و مرد حقوق مساوی قائل شده و تاکید کرده است که ازدواج زمانی قابل قبول است که با میل و رضایت طرفین انجام شود.  در ازدواج‌های«وَتَّه سَتَّه»  دختران اغلب بر خلاف میل خود مجبور به ازدواج می‌شوند.  این گونه ازدواج ها از نظر شرعی مشکلاتی را ایجاد می­کند، زیرا هدف از ازدواج در اسلام نه تنها تقویت روابط بین خانواده ها، بلکه ایجاد محبت و هماهنگی بین دو نفر است  و نکاحی که به اجبار انجام می شود صحیح تلقی نمی شود و چنین ازدواجی ممکن است شرعاً باطل باشد.

 در کشورهایی مانند پاکستان که قوانین اسلامی در آنها اجرا می شود، محدودیت قانونی خاصی برای «وَتَّه سَتَّه» وجود ندارد، اگرچه در ازدواج رضایت لازم است و در قوانین پاکستان راهکار های خاصی برای اطمینان از رضایت عروس و داماد در جریان «نکاح» وجود دارد و نکاح خوان رسماً رضایت هر دو طرف را در نکاح نامه تأیید می­کند.  اگر شخصی را بدون رضایتش به عقد درآورده باشند، می­تواند به عقد نکاح اعتراض کند و دادگاه نیز حمایت می­کند، دادگاه همچنین تأیید می­کند که ازدواج اجباری نه تنها شرعی نیست بلکه از نظر قانونی نیز غیرقابل قبول است.  دادگاه های پاکستان در بسیاری از مواردی که قربانیان بر خلاف میل خود ازدواج کرده اند، عدالت را برای آنان تامین کرده و در قوانین پاکستان تاکید شده است که در موازین اسلامی، رضایت شرط اساسی ازدواج است و ازدواج هایی که به اجبار انجام می شود، نمی تواند از حمایت قانونی برخوردار باشد.

 علاوه بر این، در سال‌های اخیر، علمای دینی و سازمان‌های حقوق بشری علیه ازدواج‌های اجباری سخن گفته‌ و تصریح کرده­اند این گونه رسم­ها با اصول اولیه تعالیم اسلامی در تضاد است و منجر به نادیده گرفتن حقوق زن و مرد می شود. امروزه در این راستا بر لزوم گسترش آگاهی در جوامع اسلامی و انطباق آداب و رسوم سنتی با مبانی اسلامی تاکید می شود.[ii]

مشکلات ژنتیکی و نارسایی‌های وراثتی

 یکی از بزرگترین مشکلات ازدواج «وَتَّه سَتَّه» خطر ابتلا به بیماری های ژنتیکی و ارثی است.  زمانی که افراد خویشاوند با هم ازدواج می کنند، با ترکیب ژن های ارثی خفیف منتقل شده از والدین، فرزندان آنها به بیماری­های حاد مبتلا می شوند.  ازدواج به ویژه بین اقوام نزدیک خطر ابتلا به تالاسمی، هموفیلی و سایر بیماری های ژنتیکی را در کودکان افزایش می دهد

 یکی از دلایل وجود تعداد زیاد بیماران تالاسمی در پاکستان، ازدواج های فامیلی است.  تالاسمی بیماری است که در آن گلبول های قرمز خون به درستی در بدن بیمار تولید نمی شود و به همین دلیل بیمار نیاز به تزریق مکرر خون دارد، افراد مبتلا به تالاسمی مینور(خفیف ) که حامل ژن این بیماری هستند اما علائمی از خود نشان نمی دهند، هنگام ازدواج فرزندانشان در معرض خطر بیشتری برای تالاسمی ماژور قرار دارند.  تالاسمی ماژور یک بیماری جدی است که در آن کودک هر چند هفته یکبار نیاز به تزریق خون دارد و این بیماری نه تنها برای کودک دردناک است بلکه بار مالی و مشکلات روحی نیز برای خانواده به همراه دارد.  علاوه بر این، بیماری هایی مانند هموفیلی نیز در این ازدواج ها رایج است که در آن لخته شدن خون امکان‌پذیر نیست و جراحات یا زخم های جزئی بیمار را در معرض خطر خونریزی قرار می دهد.  به همین ترتیب، سایر بیماری‌های ژنتیکی مانند فیبروز کیستیک که بر ریه‌ها و دستگاه گوارش تأثیر می‌گذارد نیز می‌تواند نتیجه احتمالی ازدواج‌های ارثی باشد.

 کارشناسان پزشکی می گویند اگر قبل از ازدواج آزمایش ژنتیکی انجام شود و خطر ابتلا به این بیماری‌ها بررسی شود، می توان بسیاری از خانواده ها را از این بیماری ها نجات داد.  در مورد تالاسمی، بسیاری از سازمان‌ها در پاکستان تلاش می‌کنند تا آزمایش تالاسمی را قبل از ازدواج اجباری کنند، چرا که معتقدند با انجام آزمایشات تالاسمی و کمپین های آگاهی بخشی می­توان خانواده ها را از این بیماری مهلک نجات داد.  علاوه بر این، دولت و موسسات پزشکی باید آگاهی عمومی را در مورد بیماری های ژنتیکی و پیشگیری از آنها ایجاد کنند.  ارائه تسهیلات غربالگری ژنتیک و مشاوره پزشکی، به ویژه در مناطق روستایی، که در آن سنت «وَتَّه سَتَّه»  رایج تر است، نیاز به اقدامات بیشتری دارد.[iii]

اثرات روانی و مشکلات زناشویی

 نه تنها مشکلات جسمی بلکه مشکلات روانی نیز در ازدواج های «وَتَّه سَتَّه» رایج است.  وقتی فردی برخلاف میل خود مجبور به ازدواج می شود، تأثیرات منفی بسیاری بر سلامت روان او می­گذارد.  استرس، افسردگی و مشکلات زناشویی در این گونه افراد بیشتر دیده می شود.  این موضوع از نظر حقوق انسانی نیز حائز اهمیت است.  اگر تصمیمات مهم زندگی یک فرد، مانند ازدواج، تحت اجبار گرفته می شود، نقض آشکار کرامت انسانی و استقلال اوست.  بر اساس اصول حقوق بشر جهانی، هر فرد باید در رابطه با ازدواج و زندگی خانوادگی خود از اختیار و آزادی کامل برخوردار باشد.  سنت هایی مانند «وَتَّه سَتَّه» که آزادی شخصی را سلب می­کند، در رده نقض اساسی حقوق بشر قرار می گیرد.  علاوه بر این، زنان در ازدواج «وَتَّه سَتَّه» اغلب تحت فشار مضاعف هستند.  آنها از یک طرف باید بار حفظ آبرو و سنت های خانواده پدری را به دوش بکشند و از طرف دیگر برای برقراری صلح و صفا در زندگی همسر خود تلاش کنند.  استرس اغلب از نظر روانی فلج کننده است و بسیاری از زنان در طول زندگی خود را با افسردگی سپری می‌کنند در این مواقع روابط زناشویی آنها نیز دچار مشکلات جدی می شود، زیرا اساس ازدواج به جای اعتماد و محبت، عنصر اجبار بوده است

 فقدان عشق و هماهنگی در زندگی زناشویی یک مشکل رایج در ازدواج های«وَتَّه سَتَّه» است چراکه هر دو طرف اغلب مجبورند برخلاف میل خود ازدواج کنند.  این ازدواج‌ها اغلب صرفاً یک قرارداد بین خانواده‌هاست، بدون اینکه به خواسته‌ها و احساسات افراد احترام بگذارند.  بر اساس هنجارهای جهانی حقوق بشر، حق رضایت برای ازدواج به عنوان یک حق اساسی به رسمیت شناخته شده است.  بر اساس ماده 16 اعلامیه جهانی حقوق بشر سازمان ملل متحد، زن و مرد در تصمیم گیری برای ازدواج آزادی و برابری کامل دارند و هیچ ازدواجی بدون رضایت آزادانه هر دو طرف قانونی یا معتبر تلقی نمی شود. ازدواج های اجباری که آزادی و رضایت شخصی افراد نادیده گرفته می شود، در واقع نقض جدی حقوق بشر به شمار می‌رود.

 روانشناسان معتقدند که درگیری ها و موارد خشونت خانگی نیز در این گونه ازدواج ها زیاد است، زیرا عدم محبت و اعتماد بین افراد این خانواده حکم فرما است، از این رو زندگی زناشویی مستعد درگیری می شود و خشونت خانگی افزایش می یابد.  رابطه زناشویی، که باید بر اساس عشق، احترام و اعتماد متقابل باشد، در چارچوب «وَتَّه سَتَّه»  به یک "تعهد اجتماعی" صرف تبدیل می شود چراکه  رابطه اغلب اجباری است و هر دو طرف آزادی عاطفی راحتی ندارند.[iv]

وضعیت و حقوق زنان در ازدواج «وَتَّه سَتَّه»

 وضعیت زنان ناهنجارترین قسمت ازدواج‌های «وَتَّه سَتَّه» است، چرا که اغلب منجر به نقض حقوق زنان می شود، زیرا انتخاب و اراده آنها را به کلی نادیده می گیرد.  زنان فقط برای تحکیم پیوندهای بین خانواده ها به صورت قراردادی ازدواج می کنند، در حالی که اساس ازدواج بر این پایدار است که هر دو طرف باید شادی، رضایت و ارتباط عاطفی داشته باشند تا زندگی پایدار و شادی داشته باشند

 فشار چنین ازدواج هایی بر زنان زندگی آنها را سخت می کند.  نه تنها در زندگی زناشویی با مشکلاتی مواجه می­شوند، بلکه استقلال و توانایی آنها در تصمیم گیری مستقل نیز تحت تأثیر قرار می گیرد.  علاوه بر این، چنین ازدواج هایی باعث ایجاد استرس روانی برای زنان می شود، زیرا در مهم ترین تصمیم زندگی خود هیچ انتخابی به آنها داده نمی شود.  از نظر روانی، عدم عشق و هماهنگی، افراد را مستعد عدم تعادل عاطفی و در نتیجه دچار افسردگی می کند.  در چنین حالتی نه تنها روابط زناشویی تحت تأثیر قرار می گیرد، بلکه فرزندان نیز تحت تأثیر فشارهای روحی و روانی قرار می گیرند چرا که در فضای بی مهری و پرتنش رشد می‌کنند. مجموع این مشکلات با مشکلات دیگری از جمله اعتماد به نفس پایین، عصبانیت و ناسازگاری اجتماعی، … بین اعضای چنین خانواده‌ای به طور متناوب دیده می‌شود.[v]

مشکلات اجتماعی و شکاف طبقاتی

  ازدواج های «وَتَّه سَتَّه» بیشتر در جاهایی که عدم آموزش و فقدان آگاهی وجود دارد، اکثراً در طبقات فقیر و عقب مانده اجتماع یافت می شود.  در چنین قشری از جامعه، روابط بین خانواده یک مسئولیت اجتماعی تلقی می شود و اغلب منجر به رقابت و درگیری بین خانواده می شود.  ازدواج های وَتَّه سَتَّه می­تواند بی ثباتی و بی اعتمادی بین خانواده های طرفین ایجاد کند، (دو خانواده منظور خانواده‌ای که دختر خود را به عقد پسری از خانواده مورد نظر در می‌آورد و در عوض دختری از آن خانواده را به عقد پسر خود درآورده است) زیرا اگر در یک ازدواج مشکلاتی ایجاد شود، خانواده دیگر نیز تحت تاثیر قرار می گیرد، این عمل همچنین باعث ایجاد فشار اقتصادی در میان طبقات فقیر می شود، زیرا خانواده ها هنگام ازدواج، با توجه به وضعیت مالی خود طرف مقابل را انتخاب می­کنند.  این عمل شکاف طبقاتی را عمیق­تر می­کند و خانواده های فقیر را بیشتر تحت تاثیر قرار می‌دهد.[vi]

از دیدگاه بین المللی

 سنت وَتَّه سَتَّه به جنوب آسیا محدود نمی شود، بلکه در جوامع مهاجرپذیر در سراسر دنیا نیز انجام می شود.  خانواده های جنوب آسیایی که در کشورهای غربی زندگی می کنند نیز سعی می کنند سنت های خود را حفظ کنند، طبق تحقیقات بیش از یک میلیارد نفر در سراسر جهان در کشورهایی زندگی می کنند که ازدواج بین اقوام نزدیک در آنها رایج است.  یک سوم از این افراد یا خود با خویشاوندان نزدیک ازدواج کرده اند یا فرزندان والدینی هستند که این کار را انجام داده اند.  با این حال، جوامع غربی قوانین سختگیرانه ای علیه آن دارند و معاینات پزشکی قبل از ازدواج برای کاهش خطر ابتلا به بیماری های ژنتیکی در جوامع غربی الزامی است.[vii]

پیشنهادات و نظرات

 برای کاهش مشکلات فردی و اجتماعی در ازدواج های فامیلی، ضروریست که راهکارهایی ارائه شود، ابتدا باید کمپین های آگاهی عمومی راه اندازی شود تا مردم از مشکلات ژنتیکی ناشی از این ازدواج ها آگاه شوند.  دولت باید از چنین ازدواج هایی جلوگیری کند و آزمایش ژنتیک را قبل از ازدواج اجباری کند.  همچنین باید قوانینی برای حمایت از حقوق زنان وضع شود تا آنها بتوانند با اراده و آزادانه تصمیم های اساسی زندگی خود را شخصاً اتخاذ کنند.

 کمپین های آگاه سازی اقشار جامعه: دولت و سازمان های غیردولتی باید کمپین هایی را برای افزایش آگاهی در مورد خطرات ژنتیکی ازدواج های برنامه‌ریزی شده مانند وَتَّه سَتَّه  راه‌اندازی نمایند.

 آزمایش ژنتیک: آزمایش ژنتیک باید قبل از ازدواج اجباری شود تا خطر ابتلا به بیماری های ژنتیکی و ارثی کاهش یابد. 

 اصلاحات حقوقی: قوانین باید برای حمایت از حقوق زنان تقویت شود تا آنها بتوانند تصمیمات زندگی خود را شخصاً بگیرند.

پایان فشار اجتماعی: خانواده ها و جوامع باید از اهداف سنتی و طرز تفکر آبا و اجدادی دست بردارند و عشق را اساس ازدواج قرار دهند.

 آموزش و پرورش: برنامه درسی باید در مؤسسات آموزشی گنجانده شود تا آگاهی در مورد تنظیم خانواده و حقوق شخصی ایجاد شود.[viii]

 مترجم: دکتر معصومه محیا محمود